هەموو ئەو شتانەی کە پێویستە لەسەر سێو بزانیت
سێو موعجیزەکارێکی تەندروستییە . پەندێکی کۆن هەیە دەڵێت “خواردنی سێوێک لە ڕۆژدا لە پزیشک دوورت دەخاتەوە”. بەڵام چی وایکردووە ئەم میوەیە ئەوەندە بەسوود بێت و بە واتایەکی تر موعجیزەئامێز بێت؟ لەم دواییانەدا سێو بۆ یەکەمجار لەلایەن کۆمەڵێک پسپۆڕی بواری خۆراکەوە لە ڕیزبەندی 10 خۆراکی سەرەکیدا بوو.
سێو دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسان و فلاڤۆنۆید و ڕیشاڵی خۆراکی گرنگ. دژە ئۆکسێنەرەکانی ناو سێو یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە و بەرزی پەستانی خوێن و شەکرە و نەخۆشییەکانی دڵ.
ئەم میوەیە بۆن خۆش و بەتامە، هەروەها نزیکە لە چەوری و کۆلیسترۆڵ و سۆدیۆم دوور بێت، هەر بۆیە سێو بە یەکێک لە خۆراکە تەندروستەکان لە خۆراکدا ناسراوە.
سێو یەکێکە لەو میوانەی کە بۆ خانمان بە تایبەتی لە کاتی دووگیانی و منداڵان و کەسانی تەمەن ناوەڕاست و قەڵەو و هەموو کەسێک بە گشتی پێشنیار دەکرێت.
لێرەدا بابەتی ترمان هەیە دەربارەی تایبەتمەندی خۆراکەکان، کە تایبەتمەندی میوە بەسوودەکانی تریش وەک هەنار وهەنگوین و سیر لەخۆدەگرن.
جۆرە جیاوازەکانی سێو بناسە:
سێو یەکێکە لەو میوە بەناوبانگانەی کە لە هەموو جیهاندا دەچێنرێت و بەکاردەهێنرێت. لە جیهاندا ٧ هەزار و ٥٠٠ جۆری جیاوازی سێو هەیە. بەناوبانگترینیان بریتین لە سێوی زەرد، سێوی گوڵەب، سێوی سوور، سێوی سەوز، سێوی کەندەک، سێوی ڕەش، سێوی سپی و هتد. هەموو جۆرەکانی سێو لە تایبەتمەندیەکانیاندا نزیکەی هاوشێوەن، و هەندێک جیاوازییان هەیە لە تامدا.
لە کاتێکدا هەزاران جۆری جیاوازی سێو لە جیهاندا هەیە، بەڵام چەند جۆرێکمان کۆکردۆتەوە کە نوێنەرایەتی ئەو جۆرە سێوانە دەکەن کە ئەمڕۆ لە بازاڕدا بەردەستن. هەندێکیان وەک سێوی سوور یان زەرد هەوادارێکی زۆریان هەیە و هەندێکیشیان وەک کامو و فوجی تازەهاتوون بۆ دیمەنی سێو. ئاشنابوون بە جۆرە باڵادەستەکانی سێو خراپ نییە.
سێوی زەرد:
- سێوی زەرد کە بە سێوی بەرد، پرتەقاڵی تاڵی ژاپۆنی یان سێوی دار ناسراوە، خەڵکی هیندستانە، کە پێش ئەوەی لە ناوچەکانی دیکەی جیهاندا بەناوبانگ بێت بە درەختێکی پیرۆز دادەنرا.
- سێوی زەرد، جگە لە بەکارهێنانی زارەکی، بۆ ئامادەکردنی دەرمانی گیایی و چارەسەرکردنی چەندین گرفتیش بەکاردێت.
- میوە و گەڵا و ڕەگی درەختی سێوی زەرد بۆ مەبەستی دەرمانی بەسوود بووە و ئەم میوەیە قەبارەی ترێیە.
- میوەی سێوی زەرد دەتوانرێت بە تازەیی یان وشک بخورێت.
- دەتوانرێت شەربەتی لێبدرێت و شیرین بکرێت بۆ ئەوەی خواردنەوەیەکی هاوشێوەی لیمۆ دروست بکرێت.
سێوی زەرد چارەسەرێکی کاریگەرە لە ماڵەوە بۆ هەندێک کێشەی پەیوەندیدار بە تەندروستی، لەوانە
- تێکچوونی کاری سێکسی،
- قەبزی
- سکچوون
- برینی گەدە
- نەخۆشی شەکرە
- کێشەکانی هەناسەدان
- باوەڕپێکراوی و ئیسقان.
- هەروەها ئەم میوەیە بەرەنگاری هەوکردنی ڤایرۆسی و بەکتریا و قارچک دەبێتەوە.
ئەم جۆرە سێوە زۆر بەناوبانگە. شیرینە و لە سەبەتەی میوەی حزبەکانماندا جێگەی هەمیشەیی خۆی هەیە. بەڵام ئەم جۆرە سێوە ناتوانرێت بۆ ماوەیەکی زۆر ڕابگیرێت و دەبێت زوو بخورێت. سێوی زەرد لە ئامادەکردنی زەڵاتە و پاستای سێو و مرەبا و شیرینی و هتد بەکاردێت.
تایبەتمەندییە نایابەکانی سێوی زەرد:
1-چارەسەری کێشەکانی هەرس:
لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە زەیتی بۆنخۆشی سێوی زەرد بەسوودە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی هەرس وەک قەبزی و تێکچوونی گەدە و سکچوون و ئیسفەق و ئازاری گەدە و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ تایبەتمەندی شلکەرەوەی ئەم میوەیە. توێژەران ڕایانگەیاندووە، خواردنەوەی ئاوی سێوی زەرد بۆ ماوەی 3 مانگ دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی قەبزی و چارەسەرکردنی ئازاری گەدە.
2-چارەسەری کێشەکانی پێست:
بۆ چارەسەری کۆکە، دەتوانیت ڕۆژانە دووجار ئاوی سێوی زەرد و ئاوی زیرە و گەڵای بەیبوون بەکاربهێنیت. ئەم مادەیە بۆ چارەسەری سووربوونەوەی پێست و پەڵەی پێست و خورانیش بەکاردێت.
پاودەری ئەم میوەیە دەتوانرێت لەگەڵ هەنگوین و خورما تێکەڵ بکرێت و بەلایەنی کەمەوە بۆ ماوەی ٢٥ خولەک بخرێتە سەر دەموچاو و دواتر بیشۆرێت. ئەم چارەسەرە چرچی و زیپکە لادەبات و پێست گەشاوە دەکات.
3- چارەسەری برینی گەدە:
هەردوو سێوی زەرد و گەڵاکانی دەتوانرێت بۆ چارەسەری برینی گەدە بەکاربهێنرێت. سێوی زەرد پێکهاتەی فینۆلیکی تێدایە و تایبەتمەندی دژە ئۆکسانی هەیە کە برینی گەدە و برینی هەرس چارەسەر دەکات. تایبەتمەندی دژە ئۆکسێنەری ئەم میوەیە دەتوانێت هاوسەنگی ڕووی پەردەی چڵکدار بکات یان هەر فشارێکی ئۆکسێنەر لە کۆئەندامی هەرسدا نەهێڵێت.
4- ڕێکخستنی دەردانی هۆرمۆنی غودەی دەرەقی:
سێوی زەرد دەردانی هۆرمۆنی غودەی دەرەقی کۆنتڕۆڵ دەکات و ڕێکی دەخات بە تێکەڵکردن و کۆنترۆڵکردنی میتابۆلیزم و ڕێگریکردن لە زیادبوونی غودەی دەرەقی. توێژەران باس لەوە دەکەن کە گەڵای سێوی زەرد بەکاردێت بۆ ئامادەکردنی دەرمانی گیایی کە زیادبوونی غودەی دەرەقی ڕێکدەخات.
5- وزە بەرزکەرەوە:
سێوی زەرد ئامێرێکی خێرا وزەبەخشە. بۆیە خواردنی ئەم میوەیە وزە بە جەستە دەبەخشێت و ئەو مادەیەی مێشک دابین دەکات کە پێویستی پێیەتی. سێوی زەرد پرۆسەی میتابۆلیکی لەش ئاسان دەکات بە بەهێزکردنی ئەرکی ئەندامەکانی لەش.
6- تایبەتمەندی دژە شێرپەنجەی هەیە:
توێژەران دەریانخستووە کە دەرهاویشتەی دار سێوی زەرد ڕێگریکەری زاوزێیە. بۆیە دەتوانێت ڕێگری بکات لە گەشەی خانە شێرپەنجەییەکان و وەرەمەکان. بەگشتی خواردنی سێوی زەرد بە بەردەوامی دەتوانێت لە شێرپەنجەی مەمک و وەرەم بتپارێزێت.
7- ڕێکخستنی شەکری خوێن:
دەتوانرێت دەرهاویشتەی ئاوی سێوی زەرد بەکاربهێنرێت بۆ ڕێکخستنی ئاستی شەکری خوێن و فرەوانی میزکردن لە نەخۆشانی شەکرەدا. ئەم دەرهاویشتەیە دەتوانێت کارەکانی پەنکریاس کۆنتڕۆڵ بکات و دەردانی ئەنسۆلین لە جەستەدا ڕێکبخات.
8-چارەسەری تێکچوونی کۆئەندامی هەناسەدان:
خواردنی ئاو و زەیتی بۆنخۆشی سێوی زەرد گونجاوە بۆ چارەسەری نەخۆشیەکانی هەناسەدان وەکو گیرانی سنگ و قورگ ئێشە و تەنگەنەفەسی و ئەنفلۆنزا و هەڵامەت و هەناسە تەنگی و هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە.
9-چارەسەری نەخۆشییەکانی دڵ:
خواردنەوەی ئاوی سێوی زەرد بەسوودە بۆ خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی دڵ وەک جەڵتەی دڵ و بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن.
10-چارەسەری پەتا:
بۆ چارەسەری نەخۆشی پەتا، دەتوانرێت پاش خۆشۆردن تۆزی گەڵای سێوی زەرد لەسەر برینەکان بپرژێنرێت. پێویستە ئەم کارە بکرێت تا برینەکان نامێنن.
11- چارەسەری کۆکە:
دەتوانرێت تۆزی وشکی گەڵای سێوی زەرد لەگەڵ ئاو تێکەڵ بکرێت بۆ ئەوەی هەویرێک دروست بکرێت. بۆ چارەسەرکردنی کۆکە پێویستە ئەم هەویرە بە شێوەی زارەکی بخورێت.
12-دەرهێنانی ژەهر لە لەش:
خواردنی بەردەوامی ئاوی سێوی زەرد لەگەڵ کەمێک خوێ و بیبەری ڕەش دەبێتە هۆی نەهێشتنی ژەهرەکان لە جەستەدا.
13- هاوسەنگکردنی ئاستی هیمۆگلۆبین:
سێوی زەرد سەرچاوەیەکی نایابی ئاسنە، بۆیە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ پاراستنی هاوسەنگی ئاستی هیمۆگلۆبین و ڕێگریکردن لە کەمخوێنی بەهۆی کەمی ئاسن.
14- نەهێشتنی قڵیش:
بە بەردەوامی مەساجکردنی پێستی سەر بە دەرهاویشتەی سێوی سەوز و زەیتی گوێزی هیندی، ڕزگارت دەبێت لە قڵیش.
15- چارەسەری نەخۆشی سیل:
خواردنی بەردەوامی سێوی زەرد تێکەڵ بە هەنگوین و شەکر لە شەودا یارمەتیدەرە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی سیل.
16-زیادبوونی ئارەزووی خواردن:
خواردنی سێوی زەرد و تۆزی گەڵاکەی بەسوودە بۆ ڕێگریکردن لە کەمی ئارەزووی خواردن و زیادکردنی ئارەزووی خواردن.
17- چارەسەری زەردوویی:
ئەو کەسانەی تووشی زەردوویی بوون دەتوانن تێکەڵەیەک لە دەرهاویشتەی گەڵای سێوی زەرد و هەنگوین و بیبەری ڕەش بخۆن بۆ چارەسەرکردنیان.
سێوی سوور:
- ناوەوەی ئەم سێوانە ڕەنگی کرێمە و بەزۆری پێکهاتەیەکی پڕ لە پەڵەی هەیە.
- سێوەکە سوور و شەربەتی و نەرمە.
- باشترە ئەم سێوانە بە کاڵی بخورێت نەک لە زەڵاتە یان کێک بەکاریان بهێنیت.
- سێوی سوور جۆری جیاواز هەیە! هەندێکیان ڕەنگیان تۆخ و هەندێکیان سووکە، هێڵ و دەماریان زەرد یان سپییە، کە دەتوانرێت بە سێوی ڕوم و فوجی ئاماژەی پێبکرێت.
- زۆربەی تایبەتمەندییەکانی سێوی سوور؛ بەهۆی پێکهاتەکانی ناویەوەیە.
- سێوی سوور; ڤیتامین و پۆتاسیۆم و شەکری تێدایە.
- شەکری ناو ئەم میوەیە سروشتیە و سوودی بۆ جەستە هەیە.
- خواردنی سێوی سور پێش نانی بەیانی ڕێگری دەکات لە ماندوێتی و لاوازی لەش لە ڕۆژدا و وزەیەکی زۆر بۆ جەستە پاشەکەوت دەکات.
تایبەتمەندییە نایابەکانی سێوی سوور:
1- خۆپاراستن لە نەخۆشیەکانی کۆئەندامی هەناسەدان:
- یەکێک لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی سێوی سوور دەتوانرێت ئاماژەی پێبکرێت بۆ خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی هەناسەدان.
- ئەو کەسانەی نەخۆشی تەنگەنەفەسییان هەیە دەتوانن سێوی سوور وەک شێوازێکی چارەسەری کاریگەر بەکاربهێنن.
- ئەو خانمانەی لە ماوەی دوو دووگیانیدا سێوی سوور بەکاردەهێنن، منداڵەکانیان تووشی نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسەدان دەبن بەتایبەتی تەنگەنەفەسی.
2- خۆپاراستن لە نەخۆشی ئەلزەهایمەر:
- خواردنی سێوی سوور؛ هێزی بیرەوەری زیاد دەکات و ڕێگری دەکات لە تووشبوون بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر لە کەسانی تەمەن ناوەڕاستدا.
- سێوی سوور; ئاستی ئەسیتیلکۆلین لە جەستەدا زیاد دەکات. (ئەسیتیلکۆلین بەرپرسە لە گواستنەوەی پەیامەکان لە نێوان خانەکانی دەماردا.
هەروەها یادەوەری بەهێز دەکات. - هەر لەبەر ئەم هۆکارە ئامۆژگاری کەسانی تەمەن ناوەڕاست دەکرێت کە سوود لە تایبەتمەندییەکانی سێوی سوور وەربگرن لە کەمکردنەوەی نەخۆشی ئەلزەهایمەر.
3- چارەسەری کەمخوێنی:
- تایبەتمەندیەکانی سێوی سوور؛ بڕێکی زۆر ئاسنی تێدایە، ئەمەش ئاستی هیمۆگلۆبین لە لەشدا زیاد دەکات، بەمەش ڕێگری لە کەمخوێنی دەکات.
- کەمخوێنی دەبێتە هۆی ماندوێتی و لاوازی، کە سێوی سوور ئەم نیشانانە کەم دەکاتەوە.
- لە تێکەڵبوونی ترش و شەکر لە سێوی سووردا؛ وزە بەرهەم دێت، ئەمەش کاریگەرە لە کەمکردنەوەی ماندوێتی و لاوازی جەستەیی.
4- بەهێزکردنی هێزی بینین:
- سێوی سوور ڤیتامین A و C ی تێدایە کە کاریگەرە لە بەهێزکردنی بینایی چاو.
- بڕی خواردنی ڤیتامین A کاریگەری زۆری لەسەر تەندروستی چاو هەیە.
- ئەو کەسانەی بە بەردەوامی سێوی سوور دەخۆن، کەمتر لە کەسانی دیکە تووشی نەخۆشییەکانی وەک ڕەنگ کوێربوون و شەوکوێربوون دەبن.
- هەروەها بۆ چارەسەری ئەو نەخۆشیانەی باسکراون، سێوی سوور پێشنیار دەکرێت.
5- خۆپاراستن لە شێرپەنجە:
- سێوی سوور مادەی دژە ئۆکسانی تێدایە کە ڕۆڵێکی گەورە دەگێڕێت لە بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری لەش.
- دژە ئۆکسێنەرەکان ڕێگری لە نەخۆشییەکانی بەرگری خۆکار دەکەن بە بەرەنگاربوونەوەی ڕادیکاڵە ئازادەکان.
- بۆ سود وەرگرتن لە تایبەتمەندی دژە ئۆکسانی سێو باشترە لەگەڵ پێستدا بیخورێت، ئەو شێرپەنجانەی کە ئەگەری کەمتر ڕوودەدەن لەگەڵ خواردنی سێو بریتین لە شێرپەنجەی مەمک و سورێنچک و پرۆستات و هێلکەدان و قۆڵۆن.
6-سووتاندنی چەوری:
- شەکر لە سێوی سووردا؛ شەکرێکی سروشتییە و یارمەتی ڕێکخستنی ڕێژەی شەکری خوێن دەدات لە لەشدا.
- ئەم شەکرە ئاستی ئەنسۆلین لە جەستەدا بە جێگیری دەهێڵێتەوە، هەروەها بەهۆی خواردنی دوای ژەمەکان، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی ئاستی شەکری خوێن بە جێگیری بمێنێتەوە.
جێگای سەرنجە کە بزانین سێو پێکهاتەیەکی تێدایە کە پێی دەوترێت جیلاتین، کە لە ڕاستیدا ڕۆڵی ئەنسۆلین لە جەستەدا دەگێڕێت و ڕێژەی شەکر لە خوێندا ڕێکدەخات.
7- کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵی خوێن:
دوو جۆر کۆلیسترۆڵ لە جەستەدا هەیە. جۆری خراپی کۆلیسترۆڵ کە پێی دەوترێت LDL کاریگەری خراپی لەسەر تەندروستی لەش هەیە و زیانی هەیە. توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە خواردنی سێوی سوور کۆلیسترۆڵی خوێن بە ڕێژەی نزیکەی ١٦٪ کەمدەکاتەوە.
بەهۆی بوونی پێکهاتەی وەک پۆلیفینۆل و پێکتین، سێوی سوور کۆلیسترۆڵی خراپ کەمدەکاتەوە، ئەمەش ڕێگری دەکات لە ڕوودانی نەخۆشی وەکو بۆرییەکانی خوێن و کێشەی دڵ.
8- پاراستنی تەندروستی دڵ:
- یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی سێوی سوور؛ ڕێگری دەکات لە جەڵتەی دڵ.
- پزیشکان ڕێنمایی دەدەن کە پێویستە ڕۆژانە سێوێک بخورێت بۆ ئەوەی مرۆڤ لە نەخۆشییەکانی دڵ بپارێزێت.
- کەسانی تەمەن ناوەڕاست زیاتر مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشییەکانی دڵ هەیە، هەر بۆیە باشتر وایە سێو بە بەردەوامی بەکاربهێنرێت.
سێوی سەوز:
سێوی ترش یەکێکە لە جۆرە جیاوازەکانی سێو کە هەواداری زیاتری هەیە لە سێوەکانی تر. ئەم جۆرە سێوە کە لە کۆتایی زستاندا دەگوڵێت و دەتوانرێت لە ناوەڕاستی بەهاردا دروێنە بکرێت، تامێکی جیاوازی هەیە و چەندین تایبەتمەندی چارەسەری هەیە بۆ دابەزاندنی کێش و تەندروستی و پەستانی خوێن و هتد.
هەروەها سێوی ترش ڕەنگی سەوزی تۆخە و تامەکەی ترشە یان تێکەڵەیەک لە ترش و شیرین.
تایبەتمەندی و میزاجی سێوی ترش:
1- سێوی ترش سارد و وشک دەبێتەوە.
2- سێوی ترش چەورکەرە و سکچوون و سکچوون ناهێڵێت و لەگەڵ گەدەی زراودا دەگونجێت.
3- گوتراوە سێوی ترش دەبێتە هۆی لەبیرچونەوە و سستی دەرونی، هەنگوینیش لەگەڵ دارچین چارەسەرە.
4- سێوی سەوز تایبەتمەندی چەورکەری هەیە و ڕیشاڵی هەرس و ڕیخۆڵە کۆدەکاتەوە و یارمەتی بەهێزکردنی وەلڤەلەکان دەدات (لەوانەش بەستەری سەرەوەی گەدە)، بۆیە بەسوودە بۆ توندکردنەوەی دەمی گەدە و ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی خۆراک بۆ سورێنچک .
5- سێوی ترش یان مێلێس یان شەربەت و هەویرەکەی زۆر بەسوودە بۆ ئەو کەسانەی کە سکچوونی درێژخایەنیان هەیە بەتایبەتی سکچوون کە بەهۆی فشار و گەرما لە وەرزی گەرمادا دروست دەبێت.
کاریگەری لاوەکی سێوی ترش و زۆر خواردنی:
ڕاستە تایبەتمەندی سێوی ترش زۆرە، بەڵام نابێت ئەو ڕاستییە پشتگوێ بخەین کە سێوی ترش هەرچەندە باش بێت، ڕەنگە دژە نیشانەکانی هەبێت. بۆیە لەمانەی خوارەوە ئاگادارتان دەکەینەوە لە زیانەکانی سێوی ترش.
- بەهۆی کاریگەری شلکەرەوەی سێوی ترش لەوانەیە سوڕی مانگانە تێکبدات و ببێتە هۆی نەخۆشی و ساردی منداڵدان لە ئافرەتان.
- بۆیە ئەو خانمانەی سەرمای منداڵدانیان هەیە پێویستە خۆیان لە خواردنی ئەم جۆرە سێوە بەدوور بگرن.
- وەک زۆربەی میوەکان دوای خواردنی سێوی ترش خواردنەوەی ئاو قەدەغەیە چونکە هەرسکردنی تێکدەچێت و زیان بە گەدە دەگەیەنێت.
- زۆر خواردنی سێوی ترش، بەتایبەت سێوی نەپێگەیشتوو، دەبێتە هۆی ئاوسانی سک و هەڵئاوسانی و غازات و خراپی هەرسکردن و ئازاری سکی.
- ئەم کێشانە لە زیانەکانی سێوی ترش کە تاڕادەیەک زیاتر باون.
- خواردنی سێوی ترش لە ماوەی درێژخایەندا دەبێتە هۆی کێشەی هەرس و کۆلیک و دواکەوتنی دەروونی، کە هێلکە و دارچین پێشی دەکەوێت.
خاڵە گرنگەکان لە خواردنی سێوی ترش:
سێوی ترش زیانبەخشە بۆ گەدەی سارد و بەگشتی ئەو کەسانەی کە میزاجی ساردیان هەیە. هەرچەندە سێوی ترش تایبەتمەندی شلکەرەوەی هەیە، بەڵام بەهۆی ساردییەکەیەوە زیانی بۆ گەدە هەیە و بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە بە ڕێژەیەکی کەم و بە وریاییەوە بخورێت.
موسلیحی سێوی ترش چییە؟
نیسک و دارچین و هەنگوین؛ تایبەتمەندی و میزاجی سێوی ترش باشتر و باشتر دەکەن. بۆیە باشتر وایە سێوی ترش لەگەڵ کۆندیشنەرەکەی بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی کاریگەری لاوەکی کەمتر لەم جۆرە سێوە ببینرێت.
سێوی سپی:
سێوی سپی (کە پێی دەوترێت سێوی ڕوونی زەرد، سێوی دار حوزەیران، سێوی ڕوونی ڕووسی و سێوی ڕوونی سپی) جۆرێکە کە زوو پێدەگات لە خێزانی سێوەکە، بە شێوەیەکی باو بۆ چێشت لێنان بەکاردەهێنرێت بەهۆی تامە تیژەکەیەوە. هەندێک جار لەگەڵ سێوی زەردی گەشدا تێکەڵ دەکرێت، بەڵام سێوی سپی جیاوازە و تامە ترشەکەی ئەم جیاوازییە دەسەلمێنێت.
مێژووی سێوی سپی:
بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٨٥٠ لە لاتڤیا، ڕووسیا یان وڵاتانی باڵتیک بینراوە. ئەم جۆرە لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەمدا بە شێوەیەکی بەرفراوان لە ئەوروپا چێندرا. لە ساڵی ١٨٥٢ بە فەرەنسا ناسێندرا.
لە ساڵی ١٨٧٠ لە ئەمریکای باکوور ناسێندرا. ئەم نمونەیە تا ئێستاش بە شێوەیەکی بەرفراوان لە پۆڵەندا و ڕووسیا و سویددا گەشە دەکات و هەندێک جار بە سێوی باڵتیک ناودەبرێت.
ڕووەکناسی سێوی سپی:
- لە باخچەی ئەمریکادا ئەم دارە بەزۆری وەک دارێکی گەردەنکەر بەکاردەهێنرێت.
- بەرزی ئەم دارە لە پێگەیشتندا 1.5 بۆ 2.5 دەبێت.
- پێویستە ئەم دارە لە وەرزی زستان و لە ڕۆژانی خۆردا ببڕدرێت.
- چەقی ئەم دارە زۆر ڕەقە و میوەکەی بەرگرییەکی باشی هەیە بەرامبەر بە ئافاتەکان، بەڵام تووشی نەخۆشی قارچکی دەبێت.
- سێوی سپی بە میوەیەکی باش و ڕێکوپێک و قەبارەی مامناوەند ناسراوە کە پێستێکی تەنک و سەوزی زۆر کاڵ و کاڵ دەبێتەوە کە لەگەڵ پێگەیشتنیدا ڕەنگی زەردی کاڵ دەبێتەوە.
- بەزۆری لە کاتێکدا کە هێشتا سەوزە دروێنە دەکرێت، چونکە کاتێک زەرد دەبێتەوە بە خێرایی تێکدەچێت.
- لە هەندێک باخچەی ڕووسیدا بەهۆی تامە ڕەقەکەی و پێکهاتەی ڕەقەکەیەوە، سێو دەخرێتە ناو خۆڵەمێشەوە بۆ ئەوەی باقی پرۆسەی پێگەیشتن بەم شێوەیە بڕوات.
سێوی سپی لەسەر دارەکە
- پێستی سێوی سپی چەرم و چەورە.
- لە وەرزی بەهاردا گوڵی سپی بەرهەم دەهێنێت.
ئایا دەزانی هەموو گوڵەکانی سەر درەختی سێو لە پێنج گەڵا پێکدێن و هەر گوڵێک دەتوانێت سێوێک بەرهەم بهێنێت؟
- باشترین کات بۆ دروێنەکردنی میوەکانی مانگی تەمموز و ئاب و سەرەتای مانگی ئەیلولە.
- بێگومان لەبیرت بێت ئەم دارە دوو ساڵ جارێک میوەی دەبێت.
- هەندێک جار بە سێوی سپی پێی دەوترێت سێوی ڕوون چونکە ڕەنگەکەی نزیکە لە درەوشاوە و گۆشتی سپی هەیە، زۆر شەربەتی هەیە و تامێکی تیژ و تازەگەری هەیە.
- ئەم پورەی سێوە زۆر بە تامە.
- میوەکەی کە قەبارەکەی مامناوەندە و شێوەی کونە بە ئاسانی دەکوتێت و زۆر بە خێرایی نەرم دەبێتەوە. هەر بۆیە زۆر هەڵی ناگرن.
- باشترین ڕێگا بۆ بەکارهێنانی ئەم سێوە ترشەیە لە پاستای سێو و شیرینی و تارتە.
سێوە ئاڵ:
- سێوی گوڵەب، کە لە هاویندا دەچێتە بازاڕەوە.
- سروشتێکی گەرم و شێداری هەیە، بۆیە بە بژاردەیەکی گونجاو دادەنرێت بۆ ئەو کەسانەی کە سروشتێکی سارد و وشکیان هەیە.
- سێوی گوڵەب زۆرجار بە کاڵی دەخورێت، بێگومان سوودی زۆری هەیە بۆ ئەم سێوە و بە شێوازی جۆراوجۆر دەخورێت وەکو کۆمپۆت، قیمە، حەلوە، و فالودە.
تایبەتمەندییە نایابەکانی سێوی گوڵ:
1- کۆرپەلە و ئافرەتی دووگیان:
فۆلێت کە ڤیتامین B9 یە، بەسوودە بۆ ڕێگریکردن لە کەموکوڕیەکانی بۆری دەماری کۆرپەلە لە کاتی دووگیانیدا، هەروەها سێوی گوڵ بڕێکی زۆر فۆلاتی تێدایە. بەڵگەکان ئەوە دەردەخەن کە خواردنی سێوی گوڵ لە کاتی دووگیانیدا ڕێگری دەکات لە تووشبوون بە کۆرپەلە لە تووشبوون بە نەخۆشی تەنگەنەفەسی و سییەکان.
2- باشترکردنی کاری کۆئەندامی هەرس:
سێوی ڕۆز کاریگەرە لە باشترکردنی کۆئەندامی هەرس بەهۆی بەرزی ڕێژەی ڕیشاڵی. کێشەکانی وەکو ڕشانەوە و گەڕانەوەی گەدە و سکچوون و ئازار لە ناوچەی گەدەدا بە خواردنی سێوی گوڵ چارەسەر دەبن.
3- ڕێگرتن لە قەبزی:
خواردنی سێوی گوڵ، جوڵەی ڕیخۆڵەکان باشتر دەکات و ڕێگری دەکات لە قەبزی. لەبیرت بێت لە حاڵەتی قەبزیدا خواردنی سێوی گوڵ چارەسەری دەکات.
4- بەهێزکردنی مێشک و دەمارەکان:
خواردنی سێوی گوڵەبەڕۆژە دەمارەکان بەهێز دەکات و ئارامی بە مرۆڤەکان دەبەخشێت. سێوی گوڵ کاریگەری هێورکەرەوەی هەیە و مێشک بەهێز دەکات. بەشێوەیەکی گشتی فسفۆری ناو ئەم سێوە دەمارەکان و مێشک بەهێز دەکات.
5- کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵی خوێن:
لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە ڕێژەی بەرزی ڕیشاڵ لە سێوی گوڵدا بەرزی کۆلیسترۆڵی خوێن کەمدەکاتەوە، بۆیە لەبیرت نەچێت سێوی گوڵ بخۆ بۆ کەمکردنەوەی بەرزی کۆلیسترۆڵی خوێن.
6- خۆپاراستن لە شێرپەنجە:
وەک باسکرا; سێوی ڕۆز چەندین دژە ئۆکسانی تێدایە. دژە ئۆکسێنەرەکان لە سێوی گوڵدا ڕێگری لە شێرپەنجە دەکەن. باشتر وایە بزانین یەکێک لەو شێرپەنجانەی کە دەتوانرێت بە خواردنی سێوی گوڵ ڕێگری لێبکرێت شێرپەنجەی سییەکانە.
7- کەمکردنەوەی فشار و دڵەڕاوکێ و کەمخەوی:
خواردنی سێوی گوڵ سترێس و دڵەڕاوکێ لە مرۆڤدا کەمدەکاتەوە و کەمخەوی چارەسەر دەکات. هەروەها تێکەڵکردنی سێوی گوڵ لەگەڵ زەعفەران و هەنگوین ئەنجامێکی کاریگەر دەبێت لەم بوارەدا.
8- خۆپاراستن لە ئازاری جومگەکان و گەدە:
سێوی ڕۆز بێ چەورییە و یوریا کەم دەکاتەوە. سێوی گوڵەبەڕۆژە، بە کاڵ و چ بە کوڵاو، ڕێگری دەکات لە دروستبوونی ترشی یوریک لە جەستەدا و ترشی میز زیاد دەکات بەتایبەت ترشی فۆرمیک. بە پێی ئەوانەی سەرەوە خواردنی ئەم سێوە ڕێگری دەکات لە ڕوودانی نەخۆشی زراو و ئازاری جومگەکان.
9- دابەزاندنی کێش:
بەهۆی بوونی ڕیشاڵەوە، خواردنی سێوی گوڵ، ئارەزووی خواردن لە مرۆڤدا کەم دەکاتەوە و ڕێگری دەکات لە زیادەڕۆیی لە خواردن و دەبێتە هۆی دابەزاندنی کێش. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە خواردنی ٣ بۆ ٦ سێوی گوڵەبەڕۆژە ڕۆژانە سوودی هەیە بۆ دابەزاندنی کێش.
10-ڕێکخستنی پەستانی خوێن:
تایبەتمەندییەکی تری سێوی گوڵ ئەوەیە کە پەستانی خوێن ڕێکدەخات. هەروەها خواردنی سێوی گوڵ و تەنانەت بۆنکردنی پەستانی خوێنیش دادەبەزێنێت.
11- پاک و خاوێنی دەم و ددان:
تایبەتمەندییەکی تری سێوی گوڵەبەڕۆژە تەندروستی دەم و ددانەکانە. بەهۆی ئەو ترشەڵۆکانەی کە تێیدایە، خواردنی سێوی گوڵەبەڕۆژە پووک و ددان بەهێز دەکات و میکرۆبەکانی ناو دەم لەناو دەبات، بەمەش بۆنی جەستەی دەم لەناو دەبات.
12- چارەسەری چەقۆی عەقارەب یان هەنگ:
پارچەیەک سێو بخەرە سەر شوێنی چەقۆی عەقارەب یان هەنگ و بیشۆ بە پێستت. ئەمەش کاریگەر دەبێت لە چارەسەرکردنی پێوەدانی عەقارەب یان هەنگ.
13- چارەسەری نەخۆشی ئەلزەهایمەر:
تایبەتمەندی دژە ئۆکسانی سێوی گوڵ دەتوانێت خانەکانی مێشک بپارێزێت لە لەبیرچوونەوە و نەخۆشی ئەلزەهایمەر تا ڕادەیەک.
14-چارەسەری کەمخوێنی:
سێوی گوڵەب بڕێکی زۆر ئاسنی تێدایە و بەهۆی ئەمەوە چارەسەری کەمخوێنی لە مرۆڤدا دەکات بەتایبەتی لە منداڵ و کۆرپەدا.
15-گەنجکردنەوە و لابردنی چرچ و لۆچی پێستی دەموچاو:
سێوی ڕۆز دەوڵەمەندە بە ڤیتامین سی و بە شێدارکەرەوەیەکی بەهێز دادەنرێت. بوونی ئەم تایبەتمەندیانە لە سێوی گوڵدا چرچ و لۆچی کەم دەکاتەوە و پێست گەنج دەکاتەوە.
16-چارەسەری سەدەف:
نەخۆشی سەدەف نەخۆشییەکی باوی پێستە و دەبێتە هۆی سووربوونەوە لە هەندێک شوێنی جیاوازی لەشدا. ڕۆژانە خواردنی سێوی گوڵەبەڕۆژە هەوکردن و خوران کەمدەکاتەوە کە بەهۆی سەدەفەوە دروست دەبێت.
17-بەهێزکردن و زیادکردنی گەشەی قژ:
دژە ئۆکسێنەرەکانی ناو ئەم سێوە سوڕی خوێن لە پێستی سەردا زیاد دەکەن و گەشەی قژ بەهێز و زیاد دەکەن.
18-بەهێزکردنی بەرگری لەش:
بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری لەش یەکێکی ترە لە تایبەتمەندییەکانی سێوی گوڵەبەڕۆژە. ڤیتامین سی کە لەم سێوەدا هەیە سیستەمی بەرگری بەهێز دەکات و وا دەکات لەش بەرگری لە چەندین نەخۆشی بکات.
سێوی ڕەش:
سێو بەگشتی سوور، سەوز، زەرد، یان تێکەڵەیەک لەم سێیە، بەڵام دیارە دەتوانێت وەنەوشەیی تۆخ و نزیکەی ڕەش و سپی گەشە بکات ئەگەر مەرجە جوگرافییە گونجاوەکان جێبەجێ بکرێت. ئەم سێوە دەگمەنانە پێیان دەوترێت ئەڵماسی ڕەش و لە ئێستادا تەنها لە شاخەکانی تبت دەچێنرێت.
تایبەتمەندی دەرکەوتنی سێوی ڕەش:
- ڕەنگە سێوی ڕەش سەرنجڕاکێش دەرنەچێت، بەڵام ئەم جۆرە ناوازەیە جیاوازە لە جۆرەکانی تر.
- نازناوی “ئەڵماسی ڕەش”یان هەڵگرتووە بە ڕەنگی شین و زۆر دەوڵەمەند و ڕەنگی وەنەوشەیی نزیکەی ڕەش.
- سێوی ئەڵماسی ڕەش وەنەوشەیی و بریقەدار و پێکهاتەیەکی باشی هەیە.
- لە دەرەوە سێو نزیکە لە مۆمی مۆم دەچێت و وەک ئەڵماس جوانە. بەم شێوەیە ئەم ناوەیان دەستکەوت. میوەی عەقارەب ناوێکی تری ئەم سێوەیە.
- سێوی ئەڵماسی ڕەش جۆرێکە لە سێوی هوا نیو کە زۆر شیرینتر و ڕوونترە لە سێوی ئاسایی چونکە گلوکۆزی زیاتری تێدایە لە سێوەکانی تر.
- شەکرە ئۆرگانییەکانی ناو سێوی ڕەش وا دەکات بە شێوەیەکی سروشتی شیرین بێت و پێستە ئەستوورەکەی دەوڵەمەندییەکی ناوازەی هەیە.
- بەڵام سێوی ئەڵماسی ڕەش تەنها بەهۆی ڕەنگەکەیەوە ناونراوە.
- ئەم سێوە ڕەشە تۆخ و پڕ لە نهێنییە لە هیچ بارودۆخێکدا گەشە ناکات، تەنها لە بارودۆخێکی زۆر تایبەتدا دەتوانرێت گەشە بکات.
بارودۆخی کەشوهەوای سێوی ڕەش:
تا ئێستا سێوی ئەڵماسی ڕەش لە ناوچەیەکدا گەشەی کردووە کە نزیکەی ٣١٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە لە شاری نایشچی لە تبت گەشەی کردووە و تەنها لە ساڵی ٢٠١٥دا گەشەی کردووە. ئەوە بەرزی و پلەی گەرمی و بارودۆخی تایبەتی کەشوهەوایە کە دەتوانێت سێوێکی ڕەشی لەو شێوەیە گەشە بکات.
ڕۆژانی نایشیچی شاهیدی گەرمای گەرم و تیشکی خۆرێکی زۆرە، ئەمەش وا دەکات گەشەکردنی تۆوەکان بتوانرێت. شەوانی ناوچەکە دەتوانێت بگاتە پلەی گەرمی ژێر بەستوو، واتە سێو دەبێت خۆی لەگەڵ خۆی بگونجێنێت بۆ ئەوەی بتوانێت بژی. زیادەڕۆیی ژینگەیەکی تەواو دروست دەکات بۆ ئەوەی سێوی ئەڵماسی ڕەش بدرەوشێتەوە.
جگە لە مەودای پلەی گەرمی، نایشیچی بڕێکی زۆر تیشکی سەروو بنەوشەیی وەردەگرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ڕەنگی دەرەوەی سێوەکە. نزیکە لە مەحاڵەوە ئەم بارودۆخە سەختانە دووبارە بکرێتەوە.
بازاڕی سێوی ڕەش:
- ئەم سێوانە ئۆرگانیکترین میوەن کە لە سروشتدا بوونیان هەیە.
- سێو بە پێو و مادەی کیمیایی تایبەت ناچێنرێت. ئەم بارودۆخە سەختانە بۆ گەشەکردنی سێوی ئەڵماسی ڕەش، زاوزێکردنیان سنووردار دەکات.
- درەختی سێوی ئاسایی نزیکەی ٢-٣ ساڵ دەخایەنێت تا بە تەواوی پێدەگات، لە کاتێکدا سێوی ئەڵماسی ڕەش دەتوانێت تا ٨ ساڵ بخایەنێت.
- ئەم سێوانە بەزۆری لە کۆتاییەکانی پایزدا لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دەخرێنە بازاڕەوە و تەنها بۆ ماوەی نزیکەی دوو مانگ بەردەستن. بێگومان ئەگەر بگاتە ئەم بازاڕانە.
- ئەڵماسی ڕەش دەبێت لە تاقیکردنەوەی توندی کۆنترۆڵکردنی کوالیتی دەربچێت و تەنها نزیکەی لەسەدا ٣٠ی سێو شایەنی فرۆشتنە.
- بۆیە تەنها لە تبت بەرهەم دەهێنرێن و دابەش بکرێن.
- بۆ ئەوەی زیاتر بفرۆشرێت پێویستە وەبەرهێنانی گونجاو بۆ بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە سێوە بکرێت. چونکە ئەم سێوە پاساوی ئابووری ئەوتۆی نییە.
- ئەو کێڵگانەی سێوی ئەڵماسی ڕەش بەرهەم دەهێنن تەنها دەتوانن بە ڕێژەیەکی سنووردار و بە نرخێکی زۆر گران بیفرۆشن. وەک لە ناوەکەیانەوە دەردەکەوێت سێوی ئەڵماسی ڕەش میوەیەکی زۆر لوکسە.
- میوەکە تەنها لە دوکانە بەرز و لوکسەکانی خواردن لە چین دەفرۆشرێت و لە دوورەوە بە پاکەتی دیاری پێشوەختە داواکراو تەنها شەش بۆ هەشت سێو دەفرۆشرێت.
- بەگوێرەی زانیارییەکانی تێنسێنت نیوز، نرخی سێوی ئەڵماسی ڕەش بۆ هەر میوەیەک نزیکەی 50 یوانە.
- کەواتە ئەگەری هەبوونی ئەم میوەیە لە شوێنەکانی تری جیهان نزیکە لە سفر.
- بێگومان لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا جۆرێک لەم سێوە بە ناوی سێوی ڕەشی ئارکانساس چێنراوە.
