نەخۆشی فۆبیا
فۆبیا ترسێکی چڕ و ناعەقڵانی و ناڕاستەقینەیە. لەوانەیە ئەوە بەسەرتدا هاتبێت کە لە دۆخێکدا بترسیت. بترسە و هاوار بکە کاتێک پشیلەیەک دەبینیت یان لە بەرزاییدایت. ئەگەر ئەم ترس و دڵەڕاوکێیە دوای چەند خولەکێک نەمێنێت، کاردانەوەکە بە ئاسایی دادەنرێت.
بەڵام ئەگەر هەست بە ترس و دڵەڕاوکێ بکەیت لە دۆخێکدا کە هیچ ڕێژەیەکی لەگەڵ ئەو دۆخەدا نییە و نیشانە جەستەییەکانی وەک لێدانی دڵ و وشکبوونەوەی دەم و ئارەقکردنەوە و هتد. ئەگەر لە تۆدا ڕوویدا، ڕەنگە فۆبیا یان ترست هەبێت.
فۆبیا چییە؟
فۆبیا بریتییە لە ترسێکی ناواقیعی و چڕ و درێژخایەن لە شتێک، کەسێک، ئاژەڵێک یان دۆخێک.
فۆبیا جۆرێکە لە نەخۆشی دڵەڕاوکێ کە نەخۆشەکە هەوڵدەدات خۆی لە شتێک بەدوور بگرێت کە دەبێتە هۆی ترسی لێی یان بەرگەی بگرێت سەرەڕای دڵەڕاوکێی زۆر.
هەندێک فۆبیا زۆر تایبەتە و سنووردارە بە کەسێک یان ئاژەڵێکی دیاریکراو. لەم نموونەیەدا مرۆڤ خۆی بەدوور دەگرێت و خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو شتە دەپارێزێت کە لێی دەترسێت، و ساتەکانی بەبێ سترێس و دڵەڕاوکێ بەسەر دەبات.
نموونەیەکی دیکەی فۆبیا لە شوێنێک یان دۆخێکی دیاریکراودا نەخۆشەکە زاڵ دەکات و لە ڕاستیدا سپێکترۆمێکی فراوانی هەیە. بۆ نموونە کەسێک کە لە بەرزی دەترسێت، بە سەیرکردنی دەرەوەی پەنجەرە تووشی فۆبیا و دڵەڕاوکێ دەبێت. کەسێک کە بەدەست ئەم جۆرە فۆبیایەوە دەناڵێنێت پێویستی بە گۆڕانکاری بەرجەستە لە ژیانیدا هەیە.
نیشانەکانی فۆبیا:
- هەستکردن بە سەرگێژخواردن و سەر سووک و لاوازی
- خنکان
- لێدانی دڵ
- ئازار و گرژبوونی سنگ
- بێتوانایی لە قسەکردن
- ئارەقکردنەوە
- هەستکردن بە گەرما
- سکچوون، ڕشانەوە یان سکچوون
- هەستکردن بە بێهێزی یان زەقبوونەوە لە جەستەدا
- لەرزین
- ناڕەحەتی گەدە
- دەم ووشكى
- پەستانی بەرزی خوێن
هۆکارەکانی تووشبوون بە نەخۆشی فۆبیا:
دەتوانرێت ئەمانەی خوارەوە وەک هۆکاری ئەگەری تێکچوونی فۆبیا بخرێنە لیستی هۆکارەکانەوە:
هۆکارە بۆماوەییەکان:
ئەو کەسانەی خزم و کەسی نزیکیان تووشی نەخۆشی دڵەڕاوکێیە، مەترسی تووشبوونیان بە فۆبیایان لەسەرە.
ڕووداوە ئازاربەخشەکان:
ڕووداوە ئازاربەخشەکانی وەک خنکان، کەوتنە خوارەوە لە بەرزاییەوە و هتد دەتوانن بەشداربن لە سەرهەڵدانی نەخۆشی فۆبیا.
بوون لە شوێنی داخراو و بەرزاییە بەرزەکاندا:
بەرزکەرەوە، ژووری تاریک، ئاسمان ڕوت، پرد
پێوەدانی ئاژەڵ:
پێوەدانی ئاژەڵ یان مێروو هەموویان دەتوانن سەرچاوەی نەخۆشی فۆبیا بن.
کەسانی دڵەڕاوکێ:
ئەو کەسانەی بەردەوام خەمی تەندروستی خۆیان هەیە و هەندێک حاڵەتی پزیشکییان هەیە زۆرجار تووشی فۆبیا دەبن.
دڵەڕاوکێ و فشاری دەروونی یەکێکە لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی تیک لە مرۆڤەکاندا.
بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان:
هەروەها بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و خەمۆکی پەیوەندییەکی نزیکیان بە فۆبیاوە هەیە.
گۆڕانکاری لە کارکردنی مێشکدا:
گۆڕانکاری لە مێشک و ئەرکە پەیوەندیدارەکانیشدا دەتوانێت ڕۆڵی هەبێت لە گەشەکردنی فۆبیا.
جۆرەکانی فۆبیا:
جۆری جیاوازی فۆبیا هەیە و پۆلی جیاواز دروست دەبێت بەپێی ئەوەی ترسەکە چییە. سێ پۆلی سەرەکی فۆبیا هەیە:
ئاگۆرافۆبیا:
ئاگۆرافۆبیا بریتییە لە ترس لە شوێنە گشتیەکان. ئەو کەسانەی کە ئاگۆرافۆبیایان هەیە هەست بە شەرم دەکەن یان ترسیان هەیە لە ناو قەرەباڵغی یان لە دەرەوە بن. شوێنە گشتیەکان وەک گواستنەوەی گشتی و بوون لە فێستیڤاڵە جۆراوجۆرەکان و شوێنە قەرەباڵغەکانی تر دەتوانێت مەترسیدار بێت بۆ ئەم کەسانە. بە گشتی خۆیان لە بارودۆخی قەرەباڵغی بەدوور دەگرن و پێیان باشە لە ماڵەوە بمێننەوە.
ئەو کەسانەی کە ئاگۆرافۆبیایان هەیە نیشانەکانی نەخۆشی ترس و دڵەڕاوکێیان هەیە (لەوانەش ترسێکی توند لەگەڵ نیشانە جەستەییە ناخۆشەکان، وەک لەرزینی دەست، لێدانی دڵ و ئارەقکردنەوە).
فۆبیای تایبەت:
فۆبیای تایبەت باوترین جۆری فۆبیایە. کە پێی دەوترێت ترسی زۆر لە بریکارێک. ترس لەمانەی خوارەوە لە فۆبیای تایبەتدا باو و ئاساییە:
- سەگ، مار، پشیلە، جاڵجاڵۆکە
- بەرزاییەکان، زریانەکان، ئاو
- خوێن، دەرزی، دەرزی
- فڕین و شوێنی داخراو
نەخۆشی دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی (فۆبیای کۆمەڵایەتی):
ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی بوون لەو دۆخە کۆمەڵایەتیانە دەترسن کە لەوانەیە لەلایەن کەسانی دیکەوە زەلیل بکرێن یان حوکمیان لەسەر بدرێت. ئەم کەسانە بەهۆی ناسینی کەسانی نامۆوە تووشی دڵەڕاوکێ دەبن.
فۆبیای کۆمەڵایەتی دەتوانێت ئەوەندە توند بێت کە سادەترین کارلێکەکانی وەک داواکردنی خواردن و وەڵامدانەوەی تەلەفۆن دەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤ تووشی شڵەژان بێت. ئەو کەسانەی کە فۆبیای کۆمەڵایەتییان هەیە بەزۆری لە ماڵەوە دەرناچن بۆ ئەوەی تووشی ترس و دڵەڕاوکێ نەبن.
ڕێژەی تووشبوون بە نەخۆشی دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی لەو خێزانانەدا زیاترە کە منداڵی شەرمن یان تەنیایان هەیە یان پێشینەی ئەزموونی کۆمەڵایەتی ناخۆش یان نەرێنییان هەبووە لە منداڵیدا.
بۆ فۆبیا ژێرپۆلی دیکەش هەن کە هەندێکیان لە خوارەوە ئاماژەیان پێکراوە:
ترس لە قسەکردن یان گلۆسۆفۆبیا(Glossophobia):
ئەم نەخۆشییە بە نەخۆشی دڵەڕاوکێی ئەنجامدان یان ترس لە قسەکردن لەبەردەم کەسانی تردا ناسراوە. ئەو کەسانەی بەدەست ئەم نەخۆشییەوە دەناڵێنن تەنانەت کاتێک بیری لێدەکەنەوە تووشی دڵەڕاوکێ و فشاری دەروونی زۆر دەبن. گلۆسۆفۆبیا دەتوانرێت بە دەرمان و چارەسەری دەروونی چارەسەر بکرێت.
ترس لە بەرزاییەکان یان ئەکرۆفۆبیا(Acrophobia):
ئەم جۆرە فۆبیایە پەیوەندی بە ترسی بەرزییەوە هەیە. ئەو کەسانەی ئەم ترسەیان هەیە لە شوێنی بەرز وەک شاخ و پرد و باڵەخانە بەرزەکان دەترسن. نیشانەکانی بریتین لە سەرگێژخواردن، تێکچوونی دەمارەکان و لەدەستدانی کۆنتڕۆڵ، ئارەقکردنەوە، سڕبوون و تەنانەت بێهۆشبوون.
فۆبیای کۆشک یان کلاسترۆفۆبیا(claustrophobia):
لەم جۆرە فۆبیایەدا مرۆڤەکان هەست بە ترس دەکەن کە لە شوێنی تەنگ و شوێنی بچووکدا گیر بخۆن. وەک ئەوەی لەناو بەرزکەرەوەیەکدا گیر بخۆیت. نیشانەکانی ئاگۆرافۆبیا بریتین لە: لێدانی دڵ، هەناسە تەنگی و بێهۆشبوون. ئاگۆرافۆبیا دەتوانرێت لە ڕێگەی دەرمان و چارەسەری دەروونی و هیپنۆسەوە چارەسەر بکرێت.
ترس لە فڕین یان ئاڤیۆفۆبیا(Aviophobia):
ئەم جۆرە فۆبیایەش پێی دەوترێت ترس لە فڕین. چەند هۆکارێک هەن کە دەبنە هۆی ئەم جۆرە فۆبیایە، کە دەکرێت بەهۆی یەک ڕووداو یان چەند هۆکارێکی جیاوازەوە بێت.
کاریگەری ڕاستەوخۆی ڕووداوێک کە دەتوانێت لە ئەنجامی ئەزموونێکی خراپەوە بێت کە لە فڕین هەتبوو یان ئەزموونی کەوتنی کەسە نزیکەکانت دەتوانێت ببێتە هۆی ئەم تێکچوونە.
ترس لە پزیشکی ددان یان دنتۆفۆبیا(Dentophobia):
ترس لە پزیشکی ددان یان ڕێکارەکانی ددان پێی دەوترێت ددان فۆبیا. ئەم جۆرە فۆبیایە بەزۆری دوای ئەزموونێکی ناخۆش لە ئۆفیسی پزیشکی ددان ڕوودەدات. ئەگەر ئەم نەخۆشییە چارەسەر نەکرێت، دەبێتە هۆی مەترسی لەسەر تەندروستی ددانەکانت.
ترس لە خوێن یان هیمۆفۆبیا(Hemophobia):
ترس لە خوێن یان برینداربوون پێی دەوترێت هیمۆفۆبیا. لەوانەیە کەسێک کە ئەم نەخۆشییە هەبێت بەهۆی بەرکەوتن بە خوێنی خۆی یان کەسێکی ترەوە بێهۆش بێت.
فۆبیای جاڵجاڵۆکە یان ئاراکنۆفۆبیا(Arachnophobia):
ترس لە جاڵجاڵۆکە و پێوەدان دەبێتە هۆی ئەم جۆرە فۆبیایە. وەک هەموو فۆبیای تایبەت، ترس لە جاڵجاڵۆکە زۆرجار بە چارەسەری دەروونی چارەسەر دەکرێت، بەتایبەتی تەکنیکەکانی ڕەفتاری مەعریفی.
ترس لە سەگ یان سینۆفۆبیا(Cynophobia):
سینۆفۆبیا یان سەگ فۆبیا ترسێکی ناعەقڵانییە لە سەگ. فۆبیای سەگ لە ژێر فۆبیای ئاژەڵدا هاتووە.
ترس لە تاریکی یان نیکتۆفۆبیا(Nyctophobia):
نیکتۆفۆبیا پێی دەوترێت ترس لە تاریکی. ئەم فۆبیایە وەک ترسێکی سادە لە تاریکی لە منداڵیدا دەست پێدەکات. ئەگەر لە منداڵیدا چارەسەر نەکرێت، لە تەمەنی هەرزەکاریدا گەشە دەکات و بە فۆبیا ناسراوە.
بڵاوبوونەوەی نەخۆشی فۆبیا:
بڵاوبوونەوەی فۆبیا بەزۆری دوای تەمەنی سی ساڵی نائاساییە. سەرەتای فۆبیا زیاتر لە تەمەنی منداڵی، هەرزەکاری، یان سەرەتای گەورەییدا دەبێت.
دەستنیشانکردنی فۆبیا:
دەستنیشانکردنی نەخۆشی فۆبیا لەلایەن پزیشکی دەروونی یان دەروونناسەوە بە بەکارهێنانی چاوپێکەوتنێکی کلینیکی ئەنجام دەدرێت. پزیشکی پسپۆڕ نیشانەکانت و هەروەها مێژووی پزیشکیت دەپشکنێت و تۆماری دەکات بۆ بڕیاردان لەسەر دەستنیشانکردنێک.
هەر جۆرە فۆبیایەک کۆمەڵە پێوەرێکی تایبەتی خۆی هەیە بۆ دەستنیشانکردن. بەڵام زۆربەی فۆبیاکان بریتین لە:
سنووردارکردنی ژیان:
فۆبیا دەستنیشان ناکرێت تاوەکو ببێتە هۆی تێکچوون و کێشەیەک لە ژیانی مرۆڤدا. وە کەسەکە کاتێک هەست بە سەختی دەکات لە ئەنجامدانی چالاکییەکانیدا دەچێتە لای پزیشکی پسپۆڕ.
خۆپاراستن:
هەندێک کەس کە فۆبیای دەستنیشانکراویان هەیە دەتوانن تا ڕادەیەک بەرگەی دۆخە ترسناکەکە بگرن. بەڵام هەوڵدان بۆ دوورکەوتنەوە لە دۆخە ترسناکەکە پێوەرێکی گرنگە بۆ دەستنیشانکردنی فۆبیا.
دڵەڕاوکێی پێشبینیکراو:
ئەو کەسانەی کە فۆبیاییان هەیە، زیاتر بیرکردنەوە و قسەکردن لەسەر ڕووداوەکانی داهاتوو دەکەن کە ڕەنگە ببنە هۆی ئەو دۆخە ترسناکە.
چارەسەری فۆبیا:
فۆبیا چارەسەر دەکرێت و ئەو کەسانەی بەدەستیەوە دەناڵێنن ئاگاداری نەخۆشیەکەیانن. قسەکردن لەگەڵ پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی هەنگاوێکی یەکەمی یارمەتیدەرە بۆ چارەسەرکردنی فۆبیا.
زۆربەی فۆبیاکان بە چارەسەری دروست دەتوانرێت چارەسەر بکرێن. بەڵام یەک چارەسەر نییە، بەڵام بۆ هەر کەسێک، ڕەنگە شێوازێکی چارەسەرکردن بەسوود بێت. پزیشکی دەروونی یان دەروونناس لەوانەیە چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی، دەرمان، یان تێکەڵەیەک لە هەردووکی پێشنیار بکات. ئامانجی چارەسەرکردن کەمکردنەوەی نیشانەکانی ترس و دڵەڕاوکێیە و یارمەتیدانی خەڵکە بۆ کۆنترۆڵکردنی کاردانەوەکانیان بەرامبەر بە سەرچاوەی فۆبیاکە.
چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT):
چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT) یەکێکە لە ڕێگا باوەکان بۆ چارەسەرکردنی فۆبیا. کە بە بەرکەوتن بە بارودۆخی ترس و دڵەڕاوکێ لە ژینگەیەکی کۆنترۆڵکراودا ئەنجام دەدرێت. ئەم جۆرە چارەسەرە دەتوانێت فۆبیا چارەسەر بکات و دڵەڕاوکێی کەسەکە تا ڕادەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە.
چارەسەری دەروونی یارمەتیدەرە بۆ ناسینەوەی بیرکردنەوە نەرێنییەکان و گۆڕینی بیروباوەڕی ناکارامە و کەمکردنەوەی کاردانەوەی نەرێنی بەرامبەر بە ترس و دڵەڕاوکێ. تەکنیکە نوێیەکانی چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی تەکنەلۆژیای واقیعی مەجازی بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی بە سەلامەتی خەڵک بخەنە بەر سەرچاوەی ترسەکانیان.
چارەسەری ماددە هۆشبەرەکان:
دەرمانی دژە خەمۆکی و دژە دڵەڕاوکێ دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کاردانەوەی سۆزداری و جەستەیی لە کاتی ترسدا. خواردنی هەردوو دەرمان و ڕاوێژکاری دەتوانێت زۆر یارمەتیدەر بێت.
ئەگەر فۆبیات هەیە دڵنیابە سەردانی پزیشکی دەروونناس یان ڕاوێژکار بکە، چونکە سەرەڕای ئەم جۆرە ترسانە، دەرفەتی چێژوەرگرتن لە ئەزموونە بچووک و گەورەکانی ژیان لەدەست دەدەیت.
