چۆن چەمکی “تایبەتمەندی کەسی” فێری منداڵان بکەین؟
ئایا منداڵەکەت دەزانێت تایبەتمەندی کەسی چییە؟ ئێمە گلەیی دەکەین، هەست بە ناڕەحەتی و نائەمنی دەکەین لە شوێنی کار، زانکۆ، ماڵ، لە نێو هاوڕێ و نامۆکان، بانگەشەی ئەوە دەکەین کە ئەوانی تر بە هیچ شێوەیەک گرنگیمان پێنادەن، ناتوانن بۆ ساتێک خۆیان لە شوێنی ئێمە دابنێن، دەستوەردان دەکەن. پرسیاری تایبەت دەکەن وە چاوەڕێی وەڵام دەکەن و بەرگەی بیستنی “نا” ناگرن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی خزمایەتی و هاوڕێیەتیمان بە ئاسانی بشکێت.
ئایا باشتر نییە ئێستا بڕیار بدەین منداڵەکانمان فێری هەندێک کارامەیی لە تێگەیشتن و جێبەجێکردن و پاراستن و ڕێزگرتن لە تایبەتمەندی کەسی و تایبەتی بکەین لەبری ئەوەی نائومێد بین و ئەژنۆی دڵتەنگی لە باوەشمان بگرین؟ بابەتێکمان هەیە بەناونیشانی چۆن ئامادەبین بۆ وەڵامدانەوە؟ کە دەتوانێ سوودی هەبێت لەم ڕووەوە، بەڵام باشتر وایە کێشەکە لە ڕەگەوە چارەسەر بکرێت. چۆن مانا و چەمکی تایبەتمەندی کەسی بۆ منداڵەکەمان ڕوون بکەینەوە تا بتوانێت لێی تێبگات و لە ژیانیدا جێبەجێی بکات.
چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا:
پێش ئەوەی ڕاستەوخۆ بچینە سەر فێرکردنی کارامەییەکان سەبارەت بە تێگەیشتن لە “تایبەتمەندی کەسی”، سەرەتا دەبێت چەمکەکانی پەیوەست و تەواوکەری تایبەتمەندی کەسی لە منداڵاندا بەهێز بکەین:
1. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، خۆم و ئەوی تر:
هەر لە لەدایکبوونەوە فێری منداڵەکە دەکەین کە ناوی هی خۆیەتی، دایکی و باوکی هی خۆیەتی، ماڵی خۆی، یاری و خواردنی خۆی، وێنەی خۆی لە ئاوێنەدا، وێنەی خۆی لە ئەلبوومەکەدا یان لە کۆمپیوتەردا، فڵچەی ددانی خۆی، خواردنی خۆی و هتد. منداڵ دەتوانێت ئەوەی هی خۆیەتی جیای بکاتەوە لەوەی ئەوانی تر هەیانە. بە تێکڕا منداڵان لە تەمەنی 3 بۆ 4 ساڵییەوە تێگەیشتنێکی ڕوونیان لە “خۆیان” و “کەڵک و ماڵی خۆیان” هەیە.
2. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، ئاشنا و نامۆ:
هەر لە سەرەتای هاتنە ناوەوەی منداڵ بۆ ناو خێزان، “بازنەی خۆشەویستی” دروست دەبێت: کەسانێک وەک دایک و باوک و خوشک و براکان کە دەتوانن منداڵەکە ببینن و لە باوەش بگرن و ماچی بکەن، هاوکار دەبن لە بابەتە پاکوخاوێنیەکاندا وەک شوشتن لە تەوالێت و حەمامی منداڵەکە، دیاری و خواردن دەدەنە منداڵەکە، منداڵەکەش دەتوانێت بە تەنیا لەگەڵیان بێت یان تەنانەت لەگەڵیان بچێتە ئاهەنگێک.
پێویستە بە منداڵەکەت بڵێیت ئەم کەسانە تاکە کەسن کە دەتوانن بە مۆڵەتەوە لە باوەشی بگرن و ماچی بکەن. فێری بکە کە جەستەی تایبەتی خۆیەتی و نابێت کەس جەستەی ببینێت. فێری بکە هیچ شتێک لە کەسانی نامۆ قبوڵ نەکات و بە مامی یان خاڵۆ ناوی نەبات و تەنانەت هەندێک لە ئەندامانی خێزانەکەی ناتوانن لە باوەشی بگرن.
3. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، کات و شوێنەکان:
ژووری نوستن و چێشتخانە و حەمام و ژووری پێشوازی و حەوشە و سەقف و باڵکۆن و کۆگا و پارک و دوکان و کلینیکی پزیشک و ماڵی هاوڕێ و شەقام و باخچەی ساوایان جیهانی منداڵەکەمان پێکدەهێنن. بۆ تێگەیشتن لە تایبەتمەندییەکانی ئەم جیهانە، ئێمە “سنووری کات و شوێن” پێناسە دەکەین. تێگەیشتن لە کات و شوێنە جیاوازەکان لە ڕاستیدا یارمەتی منداڵ دەدات بۆ دۆزینەوەی “جیاوازییەکان”.
باسی جیاوازی کاتەکان (مەرجەکان) و شوێنەکان (ئەگەری) لەگەڵیدا دەکەیت؛ کە ناتوانیت شەوانە بچیتە پارک و یاری بکەیت، یان چێشتخانەکان لە نیوەی شەودا کراوە نین، بەڵام دەتوانیت لە ماڵەوە خواردن دروست بکەیت یان لە ژوورەکەدا یاری بکەیت. جەختکردنەوە لەسەر کات و شوێنی کردارەکان تێگەیشتنێکی ڕوون دەدات بە منداڵ لە “سنووردارکردن و تەرخانکردنی مەرجەکان”.
4. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، سنوور و مەودا:
پێویستە هەموو کەسێک لەسەر جێگاکەی خۆی بخەوێت، پێویستە هەموو کەسێک دۆشەک و کشۆ و جانتای خۆی هەبێت، هەموو کەسێک چاوەڕێی ئەوە بکات کەسانی تر لە حەمامەکە بێنە دەرەوە بۆ بەکارهێنانی حەمام، نابێت زۆر بە کەسێکەوە بچەسپێنین کاتێک لە تەنیشتی دادەنیشین لەسەر قەنەفە. ئەو یاسایانەی کە یارمەتی منداڵ دەدەن لە جیابوونەوەی شتەکان و شتەکان تێبگات.
5. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، نهێنی و شتەکان بۆ وتن:
قسەی ماڵ هی ماڵە، نابێت تەنانەت لە ماڵی ئازیز و خاڵۆشدا بگوترێ. بەڵام ئەو ڕووداوانەی لە باخچەی ساوایان یان قوتابخانە ڕوویانداوە باشترە لە ماڵەوە بگێڕدرێنەوە. ئێمە شتگەلێک لە دڵمان یان لە سەرماندا هەیە کە بە کەس ناڵێین و لەگەڵ هەمووان باسی ناکەین، چونکە لەوانەیە کەسێک بێتاقەت بێت. هەندێک جار نهێنییەکانمان بۆ دڵخۆشکردنی کەسانی ترە. بۆیە ئێمە هەندێک وشەی دیاریکراو ناڵێین و پێی دەوترێت “نهێنی”. بەڵام دەتوانین لەگەڵ زۆر کەس باسی زۆر شت بکەین.
6. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، شەرم و کەموکوڕیەکان:
کاتێک منداڵ لە کاتی جیاوازدا لە یاساکانی ماڵ و شوێنەکانی تر تێدەگات، دەگاتە ئاستێکی بەرزتر لە تێگەیشتن لە بەهاکان، کە هەندێک شت بەنرخترن، پێویستە زیاتر هەوڵی پاراستنیان بدات و لێیان بەرپرسیارە. بۆ نمونە ئەگەر لە هەر شوێنێک باسی ئەوە کرد باوکی لە ماڵەوە گۆرەویەکانی ناشوات و دایکی بەم کارە ناڕەحەت بوو، پێویستە چاوەڕێی ناڕەحەتی و کاردانەوەی دایک و باوکی بکات.
پاکوخاوێنی بەهایەکە، بەڵام پاراستنی بابەتی خێزانیش لەم ڕووەوە گرنگە. منداڵ لە یەک کاتدا و هاوتەریب لەم دوو پۆلە تێدەگات؛ کە بۆ ئەوەی ڕەخنە بگرێت یان گلەیی بکات، پێویستە لە بارودۆخەکان تێبگات و ئەوانی تر هەست بە شەرم نەکەن. وە لە لایەکی ترەوە دۆزینەوەی هەڵە لە ڕەفتار و کرداری کەسانی تردا ڕەنگە زیانیان پێ بگەیەنێت.
7. چەمکەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی لە نێوان منداڵاندا، چاوی دەستێوەردان یان وردبینی:
دایک و باوک پرسیاری جیاواز دەکەن بۆ یارمەتیدانی منداڵانی بچووک کاتێک لە بارودۆخی جیاوازدا گیر دەبن. منداڵ بە ڕوونی مانای ئەم پرسیارە دەناسێتەوە بۆ یارمەتی لە کنجکاوی و دەستێوەردان بۆ تاوانبارکردن. جگە لەم حاڵەتانە، چەمکی چاودێریکردنی گەورەساڵان لە ڕوانگەییەوە تا زەلیلکردنیش دەناسێت. چاودێری کە شەفاف بێت و لەگەڵ ئیستدلالدا بێت، متمانە و ئاسایشی بۆ دەهێنێت، لەکاتێکدا دەستوەردان و هێنانەکایەی خاوەندارێتی کە جۆرێک لە چاودێریکردنی ڕوون نەکراوەی لەگەڵدایە، دەبێتە هۆی دڵەڕاوکێ و فشاری دەروونی بۆی.
دوای ئاشناکردنی منداڵ بەم چەمکە تەواوکەرانە، پێویستە لایەنە پراکتیکی و بابەتییەکانی پەیوەندییەکانی پەیوەست بە “تایبەتمەندی کەسی” لە ڕەفتارەکاندا بزانرێت و چاودێری بکرێت.
لایەنە پراکتیکی و بابەتییەکانی پەیوەندییەکانی پەیوەست بە تایبەتمەندی کەسی:
یەک. تایبەتمەندی ڕۆحی
1. مافی ئازادی دەربڕین له منداڵدا:
ڕێگە بدە منداڵەکە هەڵبژێردراو بێت لە دەربڕینی هەستەکانیدا، کاتێک بیانوو دەهێنێتەوە، سەرسەختە یان دڵتەنگە، ناچاری مەکە بە سەرزەنشت یان غەرامە و سزا بیانوو بهێنێتەوە. با هەڵیبژێرێت کەی ئامادەیە بۆ قسەکردن و تا چەند دەیەوێت پرسەکانی ڕوون بکاتەوە.
2. چاندنی هەستی خاوەندارێتی بەسەر منداڵەکەدا قەدەغەیە:
بەردەوام بیری مەخەنەوە : “من باوکتم، دەبێت گوێم لێبگریت و وەڵامم بدەیتەوە”. ئەم تێڕوانینە گەورە بۆ بچووک، تێگەیشتن لە کایەی کەسی و لەدەستدانی متمانە بەخۆبوونی منداڵان لاواز دەکات.
3. هاندانی بۆچوونەکان لە بواری سەلیقەی منداڵدا قەدەغەیە:
حەزی لە ڕەنگی شینە؛ لە کاتی کڕیندا ڕای ئەو بپرسە، بەردەوام دووبارە مەکەرەوە: ڕەنگی شین لەگەڵ ڕووخسارتدا ناگونجێت، چەند بێ تامی! با سەلیقەی خۆی لە هەڵبژاردنی تامەکاندا بزانێت و هەموو جارێک لەکاتی هەڵبژاردنی خواردندا سوودە مەبەستدارەکانی میوەیەک یان خواردنێکی دیاریکراوی بیر مەخەنەوە.
4. ڕۆڵی مامۆستا مەگێڕە:
تۆ دایک و باوکێکی خەمخۆری، بەڵام ماڵەکەت مەکە بە پۆلێکی 24 کاتژمێری. دان بە تاقیکردنەوە و هەڵەی منداڵەکەدا بنێ و ویژدانی خۆت بە خشتەی “بکە و نەیکەیت” ڕازی مەکە.
5. پلاندانان بۆ کاتی بەتاڵی منداڵ قەدەغەیە:
لەبیرت بێت کە کات بەسەربردنی هەموو کەسێک لەسەر بنەمای ئارەزووەکانی خۆیەتی. کاتی بەتاڵی منداڵ پڕ مەکە لە وانەکانی زمان و مۆسیقا و وەرزش. با خۆی بڕیار بدات بۆ کاتە بەتاڵەکانی.
دوو: تایبەتمەندی ماددی:
- لە کاتی وێنەگرتن یان ڤیدیۆ گرتن داوای مۆڵەت لە منداڵەکە بکە. ئەگەر دەمانەوێت لە ژینگە مەجازییەکاندا بڵاوی بکەینەوە، پیشانی بدەین و بە ڕەزامەندی ئەو بیکەین. (ئایا دڵنیای لەوەی کە چەند ساڵێکی تر، منداڵەکەت سوپاست دەکات کە تۆ کەسانی ترت ئاگادار کردەوە لە بڕی ڕشانەوەی شیرەکەی یان ژمارەی ئەو دایبی منداڵانەی کە بەکاری هێناوە، لەو بلۆگەی کە لە لەدایکبوونیەوە دروستت کردووە؟) لەوەش گرنگتر نابێت وێنە و ڤیدیۆی کەسانی دیکە لەبەردەم منداڵەکەدا بەبێ مۆڵەت بگرین.
-تەنانەت ئەگەر بتوانرێت، کاتێک کە گواستنەوەی گشتی وەک تاکسی و پاس و میترۆ بەکاردەهێنیت، بەپێی تەمەنی منداڵەکەت پارەی بلیت یان کرێی کرێی منداڵەکەت بدە و کورسییەکی سەربەخۆی بۆ بەدەستبهێنە.
- ئەگەر منداڵەکەت ژووری سەربەخۆی نییە، لە تەمەنێکی زۆر بچووکەوە (نزیکەی دوو ساڵ) فێری بکە کە کام بەشی ژووری نوستن بۆ ئەوە. دەتوانێت یارییەکانی لەوێ دابنێت و یاری بکات. کۆشکێکی قوماشی یان شتێکی هاوشێوەی بۆ بکە تا هەست بە قەبارەی تایبەت و کەسی بکات لە شوێنەکەدا. دۆشکە و کشۆیەکی تایبەتی پێ بدە و بەبێ مۆڵەتی ئەو دەرگای کشۆکە مەکەرەوە.
- لەبەردەم منداڵەکەدا پرسیاری شەخسی لە کەسانی تر مەکە بۆ تێرکردنی کنجکاویت و چاوەڕێی وەڵام مەکە. زانیاری کەسی و خێزانی و کار و پزیشکی و ئایینی کەسانی تر مەخەنە ژێر پرسیارەوە. مەپرسە: کەواتە بۆ شوو ناکەیت؟ داهاتت چەند بوو؟ لە گەشتەکەتدا کێت بینی و چیت کردووە؟
-بۆ ئەوەی منداڵەکە بێدەنگ بێت، باشترە بە دانیشتن لەبەردەم تەلەفزیۆن کات و مێشکی پڕ نەکاتەوە. با فێری بکەین کە ڕاگەیاندن و تەلەفزیۆن ئەندامی بنەماڵە نین. باشترە هەموو شتێک بە دیار و بیستراو نەزانرێت.
-ئینتیمای دایک و باوک لەگەڵ منداڵەکەدا هیچ سنوورێکی نییە، بەڵام ناتوانێت ببێتە هۆکارێک بۆ ئاشکراکردنی وردەکارییەکان. منداڵ فێربکە کە سیخوڕیکردن جۆرێکە لە زیانگەیاندن بەو کەسانەی خۆشمان دەوێن.
کاتێک منداڵەکە لە پارکەوە دەگەڕێتەوە ماڵەوە و لەگەڵ باوکیدا یاری دەکات، پرسیار لەبارەی خۆشی لەگەڵ “باشە پێم بڵێ چیت کردووە؟” باوک چی کرد ئەو بۆ کوێ چوو? بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ کێ کردووە؟ تەنها چوویتە پارک یان چوویتە شوێنێکی تر؟ چیت بینی? نەیکەین
-کاتێک مۆبایل یان تابلێتێکی کەسێک دەگاتە دەستمان بۆ بینینی وێنەیەک یان خوێندنەوەی بابەتێک، تەنها هەمان لاپەڕە دەبینین و لاپەڕە و وێنەی تر ناگێڕین.
لە ئاهەنگ و کۆبوونەوەی دۆستانەدا منداڵەکە پیشان مەدە: ئێستا ئەو شیعرەی لە باخچەی ساوایان فێربوویت بۆ مامی خۆت بخوێنەرەوە، لە یەکەوە تا دە بۆ خاڵۆزاکەت بژمێرە و…
با هەندێک کاتی بە تەنیای هەبێت یان بە سادەیی بڵێت: نامەوێت باسی بابەتێکی دیاریکراو بکەم یان بۆچوونێکم نییە لەسەر پرسیارەکەت.
-داوای لێبکە جلەکانی بپشکنێت بۆ شۆردن و گیرفانەکانی بگەڕێن. پێش ئەوەی مێزەکە و ژێر مێزەکەی ژوورەکەی پاک بکەینەوە، پێویستە داوای لێبکەین خۆی کاغەزی پاشماوە کۆنتڕۆڵ بکات و شتە یەکجار بەکارهێنراوەکان بخاتە ناو زبڵ و خاشاکەکانەوە.
دوا وشە:
بە فێرکردنی ئەم بابەتانە بۆ منداڵەکەت، دەتوانیت مانا و چەمکی تایبەتمەندی کەسی فێر بکەیت. وە هەروەها فێری بکە ڕێز لە تایبەتمەندی کەسی خۆی و کەسانی تر بگرێت. وە با لەبیرمان بێت کە منداڵان لە هەموو کەسێک زیاتر لە دایک و باوکیانەوە فێر دەبن، بۆیە پێش هەموو شتێک پێویستە دایک و باوک فێری مانا و چەمکی تایبەتمەندی کەسی بن و جێبەجێی بکەن.
